Timelab en De Schuur: evenwichtsoefeningen om richting een productieve en duurzame stad te evolueren

De Schuur is in ruimtelijke zin een gebouw van 1800 vierkante meter dat zich op 200 meter van station Gent-Dampoort bevindt, en in culturele zin een project van de Gentse kunstenorganisatie Timelab vzw dat “wil inspireren, positieve (inter)actie uitlokken, en ruimte maken voor concrete experimenten.” Het project ontstond in 2017 als een van de vijf Terug in Omloop pilootprojecten van de Vlaamse Bouwmeester, die de mogelijkheden van stadsontwikkeling, brownfields en wijkwerk onderzoeken om richting een productieve en duurzame stad te evolueren. In dit artikel bespreken we op welke manier(en) Timelab en De Schuur proberen bijdragen aan die ambities.  

Ruimte, materialen en mensen ‘Terug in Omloop’ brengen 

Zoals hierboven al vermeld, is De Schuur een van de Terug in Omloop pilootprojecten van de Vlaamse Bouwmeester. Ann Eijkelenburg, OVAM-coördinator van het project, verwoord Terug in Omloop als “een complex project waarbij verschillende maatschappelijke uitdagingen aan elkaar worden verbonden.” Concreet wordt er nagegaan op welke manier de talrijke ‘brownfields’ in Vlaanderen - vervuilde en onderbenutte terreinen die vaak in en rond stedelijke gebieden liggen - een nieuwe, toekomstbestendige en circulaire bestemming kunnen krijgen. Naast het hergebruiken en opwaarderen van bestaande ruimte, wordt er ook aandacht besteed aan hoe het gebruik van ‘greenfields’ ontmoedigd kan worden en hoe er zuinig omgesprongen kan worden met grondstoffen en materialen. Tot slot is het ook de bedoeling dat de buurtbewoners zoveel mogelijk betrokken worden bij de pilootprojecten: deels om een collectief draagvlak te creëren en zo de projecten duurzaam te maken, maar ook omdat Terug in Omloop met hun stedenbeleid de afstand tussen ‘wonen en werken’ en ‘productie en consumptie’ zo klein mogelijk wil maken.

Na een open oproep in 2015 werd een voorstel van Timelab geselecteerd als een van de pilootprojecten. De opzet was “een labo in de pure zin van het woord, een experimenteerplek voor innovatieve circulaire bouwconcepten, veranderingsgericht en flexibel bouwen en trage sanering.” Voor dat ‘stadslabo’, dat door Timelab De Schuur werd gedoopt, had de Gentse organisatie een brownfield op het oog in de buurt van station Gent-Dampoort: een voormalige opslagplaats in de Kogelstraat. In 2017 verhuisde Timelab van hun toenmalige adres in de Brusselsepoortstraat naar het nieuwe pand, dat ze nu gevat definiëren als “een vrije ruimte, een opslagplaats voor barre tijden, een schurende plek in de stad.” Na een ontwikkelingsfase van twee jaar, gingen in het najaar van 2019 de sanerings- en renovatiewerken van start die de verontreinigde bodem zullen zuiveren en het volledige pand ter beschikking zullen stellen. De geschatte einddatum van de eerste fase van de ontwikkeling van de site is juni 2020. 

De opzet was “een labo in de pure zin van het woord, een experimenteerplek voor innovatieve circulaire bouwconcepten, veranderingsgericht en flexibel bouwen en trage sanering"

Stadslabo De Schuur

Waar Timelab vroeger vooral omschreven kon worden als een fab lab of ‘makerslabo’ (een coöperatieve werkplaats voor makers en uitvinders, het eerste overigens in België), wil het vandaag veel meer zijn dan enkel dat. Daarom ontwikkelden ze in 2015 het concept van De Schuur, een overkoepelend project waarin er concreet gezocht wordt naar een “andere manier van werken, leven, bouwen, maken en produceren in de Stad.” Binnen De Schuur is er plaats voor verschillende ‘entiteiten’, zoals Timelab ze noemt: labo’s (experimentele open labo’s, zoals het reeds bestaande Makerslab of het jongere Textiellab, aangevuld met nieuwe lokale productielabo’s, zoals Waterlab, Energielab of Materialenlab), een burenwerking (Buren van De Schuur), enkele losstaande projecten (Commons Residency, School of Commons,...) en een co-working café. Daarnaast heeft het stadslabo uiteraard ook de nodige infrastructuur ter beschikking, zoals 3D-printers en textielmachines. De centrale idee is dat de entiteiten, met de steun en coaching van Timelab, zo autonoom mogelijk opereren en dat ze onderling worden verbonden door “een gedeelde droom, circulaire energiestromen en tal van onderlinge uitwisseling.” Door de werken vinden de lab-activiteiten en de projecten momenteel enkel in de voorste ruimte van het pand plaats en is het coworking café tijdelijk gesloten. 

Belangrijk om te benadrukken is dus dat De Schuur voor het merendeel een open stadslabo is. Concreet wil dit zeggen dat iedereen die kritisch wilt nadenken over maatschappelijke vraagstukken én daar tastbare oplossingen voor wilt creëren - van (jonge) makers en kunstenaars tot freelancers en buren - welkom is in de open labo’s om aan projecten te werken en daarbij gebruik te maken van de infrastructuur. Evi Swinnen, coördinator van Timelab, is van mening dat dit systeem vaak interessante kruisbestuivingen en feedback oplevert: “Het gebeurt regelmatig dat iemand die hier aan onze werktafel bezig is met een project en bij de omzittenden even naar hun mening peilt. Die feedback krijg je thuis, in je eentje, natuurlijk niet.”

De centrale idee is dat de entiteiten, met de steun en coaching van Timelab, zo autonoom mogelijk opereren en dat ze onderling worden verbonden door “een gedeelde droom, circulaire energiestromen en tal van onderlinge uitwisseling.”

De ondersteunende en coachende rol van Timelab

Timelab definiëren, de beheerder en facilitator van De Schuur, is een minder gemakkelijke opdracht: definiëren betekent immers limiteren. Hun werking kan sinds de verhuis misschien nog het best omschreven worden als een voortdurend experiment, waarbij ze aan de hand van verbeeldingskracht, zelfreflectie en concrete acties bouwen aan het vertrouwen in nieuwe werkvormen, als bakens voor een gedeelde toekomst. Ze zoeken met andere woorden, samen met makers en kunstenaars, naar betere systemen, methodes en samenlevingsvormen en meten zich in die zoektocht een coachende en ondersteunende rol aan. 

Begrippen als ‘open source’, ‘open einde’ en ‘commons’ spelen in deze filosofie en werkwijze een belangrijke rol. Binnen de open source beweging zijn digitale data voor iedereen beschikbaar, wat, aldus Swinnen, leidt tot “een duurzaam systeem: iets is van niemand, en dus van iedereen. Bovendien draagt iedereen op zijn eigen manier een steentje bij aan het systeem. Die dynamiek wilden we vertalen naar een werkomgeving.” Open einde is dan weer belangrijk in het kader van continuïteit: de bedoeling is namelijk dat de entiteiten in De Schuur zelfstandig, zonder de ondersteuning van Timelab, kunnen voortbestaan. In de geest van de commons, tot slot, onderzoekt Timelab hoe ze de handen ineen kunnen slaan om aan een betere, duurzame toekomst te bouwen. De organisatie vertrekt daarbij vanuit een horizontale, ‘bottom-up’ structuur die ze in elk van haar projecten probeert te vertalen. Een goed voorbeeld op micro-niveau is het reeds vernoemde Makerslab, waarin Timelab en de makers de uitdaging aangaan om naast de fysieke ruimte ook het beheer, de planning van de activiteiten en de communicatie te delen. Op macro-niveau experimenteert Timelab met een gedeeld eigendomsmodel voor De Schuur, waarin het beheer van het pand verdeeld wordt onder gelijkwaardige organisaties. Momenteel deelt Timelab De Schuur met partnerorganisaties Stadslabo cvba (een cvba die ontstond in het kader van NEST), Muntuit vzw en P2P foundation vzw. 

Begrippen als ‘open source’, ‘open einde’ en ‘commons’ spelen in deze filosofie en werkwijze een belangrijke rol.

Richting een productieve en duurzame stad

Tot nu toe is het belang van het ‘circulaire’ en het ‘duurzame’ al een paar keer naar voren geschoven. Zoals we al aanhaalden, bevindt De Schuur zich op een brownfield die onder andere dankzij Terug in Omloop gesaneerd wordt en bijgevolg een nieuwe, circulaire en duurzame invulling krijgt. Verder experimenteren Timelab en De Schuur met nieuwe circulaire systemen, waarin ze de omslag proberen maken van een ‘lineaire’ naar een ‘circulaire economie’, en delen ze hun kennis volgens het Open Source systeem. Onder een circulaire economie, of kringloopeconomie, verstaan we overigens een “systeem van gesloten kringlopen waarin grondstoffen, onderdelen en producten hun waarde zo min mogelijk verliezen, hernieuwbare energiebronnen worden gebruikt en systeemdenken centraal staat.” 

Om af te sluiten halen we nog twee ‘schurende’ voorbeelden aan waarin deze kringloop duidelijk naar voren komt: het Materialenlab en het Waterlab. Binnen het Materialenlab gaan de makers namelijk op zoek naar “circulaire materialen en technieken voor lokale productie, verwerking en hergebruik.” Een specifiek project waaraan er momenteel gewerkt wordt is Knotplex: een vezelplaat die gemaakt is op basis van de Japanse Duizendknoop, een invasieve plant die schadelijk is voor onze infrastructuur en ecosystemen. Ze geven de plant, die anders verbrand zou worden, een circulaire bestemming en kunnen de platen lokaal gebruiken in de verschillende labo’s. Binnen het Waterlab wordt er dan weer nagedacht over de waarde en de (over)consumptie van water en worden er modellen ontworpen om, zowel binnen het pand van De Schuur als in de buurt, water op te vangen voor hergebruik. Op hun website benadrukt Timelab dat het vooral die voorbeelden zijn, de lokale initiatieven en projecten die binnen de muren van De Schuur ontwikkeld worden en gaandeweg groeien, die bijdragen aan “de zachte globale beweging naar een positieve, productieve en duurzame stad.” 

Laure-Anne Vermaercke